Şair Nazım Hikmet Ran’ın 1960’ta kaleme aldığı “Saman Sarısı” şiirinde, “Sen mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin?” dizeleriyle atıfta bulunduğu ressam, müellif ve direktör Abidin Dino’nun vefatının üzerinden 29 yıl geçti.
Çağdaş Türk fotoğrafının öncülerinden Dino, Saffet Gaziturhan ve Rasih Dino çiftinin beşinci çocukları olarak 23 Mart 1913’te İstanbul’da doğdu
Henüz 6 aylıkken ailesiyle taşındığı Cenevre’de 6 yıl geçiren Dino, bir mühlet de Fransa’da yaşadı.
Abidin Dino, ilkokul yıllarında evvel babası Rasih Bey’i, akabinde da annesi Saffet Hanım’ı kaybetti.
Türkiye’ye 1925’te dönen Dino, İstanbul’da Robert Koleji’nde tahsil görmeye başladı.
Sanata duyduğu ilgi nedeniyle tahsilini yarıda bırakan Dino, ağabeyi şair Arif Dino’nun dayanağıyla fotoğraf, karikatür ve yazı alanında kendini geliştirdi.
Sanat hayatının birinci yıllarında minyatürle ilgilendi
Abidin Dino, sanat hayatının birinci yıllarında minyatür ve çizgi sanatına ilgi duydu, minyatürle ilgili ağır araştırmalar yaptı.
İlk desenlerini “Yarın” gazetesinde, birinci yazılarını ise şimdi 18 yaşındayken “Artist” mecmuasında 1930’lu yılların başında okurla buluşturan usta ressam, birebir yıllarda Nazım Hikmet’in “Sesini Kaybeden Şehir” ve “Bir Meyyit Evi” kitaplarının kapaklarını tasarladı.
Abidin Dino, kapak fotoğrafları çizdiği 1930’lu yıllarda, halk bilimci Pertev Naili Boratav’ın kitaplarını da resmetti, beğeniyle karşılanan Atatürk çizimlerine imza attı.
Sanatın gelişmesini ve yayılmasını sağlamak hedefiyle ressam Elif Naci, Nurullah Berk, Zeki Faik İzler, Cemal Tollu ve Zühtü Müridoğlu ile 1933’te “D Grubu” isimli sanat topluluğunu kuran Dino, bir yandan fotoğraf, karikatür ve edebiyatla ilgilenirken öbür yandan sinemaya ilgi duydu.
Atatürk’ün ricası ile “Türkiye’nin Kalbi Ankara” isimli belgesel sineması çekmek üzere 1933’te İstanbul’a gelen Rus direktör Sergey Yutkeviç, sinemanın çekim sürecinde bir stantta gördüğü Abidin Dino’nun fotoğraflarını çok beğendi.
Yutkeviç’in daveti üzerine 1934’te gittiği Rusya’da makyajdan dekora, rejiden senaryoya tüm taraflarıyla sinema ile ilgili eğitim alan sanatçı, bu sırada Gertrude Stein, Tristan Tzara, Sergey Ayzenştayn, Andre Malraux ve Pablo Picasso üzere devrin önde gelen sanatkarlarıyla tanıştı.
Arkadaşlarıyla 1941’de Yeniler Grubu’nu kurdu
Dino, 2. Dünya Savaşı’nın tesiri ile 1937’de Rusya’da yaşayan yabancı asıllı öğrenciler ülkeden ayrılmak zorunda kalınca, Paris’e gitti.
İki yıl kaldığı Paris’te birtakım sinema çalışmalarında bulunan Dino, tekrar periyodun değerli şair ve yazarlarıyla yakın bağ kurdu.
Abidin Dino, 1939’da Türkiye’ye dönerek fotoğraf çalışmalarına devam etti. Usta ressam, bu yıllarda emekçi, balıkçı ve köylüleri resmetti.
Türkiye Komünist Partisine üye olan Dino, 1941’de arkadaşlarıyla “Yeniler Grubu”nu kurdu. Sanatçı, Yeniler Kümesi’nin balıkçıları husus alan birinci standını açtığı günlerde siyasi nedenlerle evvel Çorum’a, akabinde Adana’ya sürgün edildi. Adana’da “Türk Sözü” isimli bir gazeteyi yöneten Dino’nun bu devir yazdığı “Kel” isimli oyunu kısa mühlet sonra toplatıldı.
Sanatçı, 1943’te dilbilimci ve müellif Güzin Dino ile 50 yıl sürecek evliliğe imza attı. Tıpkı yıl, sürgün sona erince İstanbul’a döndü.
Kurtuluş Savaşı zaferini canlandıran “Toros Destanı” isimli senaryosunu 1944’te yazan Dino, o yılların genç muharriri Yaşar Kemal ile de bu senaryo aracılığıyla tanıştı ve ortalarında uzun sürecek dostluk başladı.
Abidin Dino, 1952’de yurt dışına çıkış yasağı kalkınca Paris’e yerleşti. Fransa, Cezayir ve ABD başta olmak üzere birçok ülkede stant açan Dino, Fransa Plastik Sanatlar Birliğinin onursal başkanlığı ile New York Dünya Sanat Standı’nın sanat danışmanlığı misyonlarında bulundu.
Bazı yapıtlarında Picasso’dan etkilendi
Dino, çizgi ve desenlerin ön plana çıktığı fotoğraflarında emekçi ve köylü tiplerini özgün bir üslupla işledi. Kimi yapıtlarında Picasso’dan etkilendi.
Sanatçının, “İşkence”, “Atom Korkusu”, “Savaş ve Barış”, “Çıplaklar”, “Dört Kent”, “Dağ-Deniz” üzere birçok yapıtı, çeşitli galeri, müze ve koleksiyonlarda yer alıyor.
Resimleriyle bir ileti iletme telaşı taşımadığını lisana getiren Dino, bir röportajında Paris’e yerleştikten sonraki süreci şöyle özetlemişti:
“1952 yılında Paris’e geldim, yerleştim, çalışmaya başladım. Birinci standımı lakin 1956 yılında açabildim. Bir müddet çabalamak icap ediyordu ancak başlangıçta beğenilen tecrübelerim oldu. Mesela 1938’den beri tanıdığım Picasso beni Vallauris’e çağırdı. Orada seramik yaptık birlikte. ‘Birlikte’ biraz argümanlı kaçacak lakin birebir atölyede ve tıpkı masada Picasso’yla birlikte seramikler yaptık. Tekrar fotoğraf yapma isteğim canlandı ve Paris’e döndüm. Paris’te bir mühlet çabaladıktan sonra -ki bu uğraş sürekli uzun sürüyor ve serüvenli bir gayrettir ressamların çilesi- birinci standımı yaptım. Birinci sergiden sonra birçok kapı açıldı.”
Nazım Hikmet’in yazdığı “Saman Sarısı” şiirinde kendisine “Bana mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin?” demesi üzerine ona bir şiirle karşılık veren usta ressam, röportajlarında da tıpkı sorunun kendisine sorulması üzerine, “Mutluluğun değil fakat sevincin fotoğrafını vakit zaman yaptım. Memnunluk süreklilik gerektiren bir şey. Fotoğraf tarihinde pek de yapabilen olmadı. Kaygının, berbatlığın, sefaletin, mutsuzluğun yapıldı da mutluluğun hayır. Büyük sevinçler yaşadım. Evet, tekrar tekrar yaşadım. Bir ömür uzunluğu Güzin’le yaşamak mutluluğun eşiğinde yaşamak demek. Güzin olmasaydı, çoktan yok olmuştum.” tabirlerini kullanmıştı.
Dino, 1966’da yönettiği Dünya Futbol Kupası’nı bahis alan “Gol” isimli belgesel sinemayla, İngiliz Sinema ve Televizyon Sanatları Akademisi tarafından direktör Robert Joseph Flaherty anısına verilen belgesel sinema mükafatını aldı. 1968’de ise öğrenci olayları sırasında Paris sokaklarında yürüyüşlere ve toplantılara katılan Dino, yapıtlarında sokaklardaki izlenimlerine yer verdi.
Yaşar Kemal, İlhami Berk ve Melih Cevdet Anday’ın kitaplarını da resimledi
Yaşar Kemal’in “Deniz Küstü” isimli romanını, İlhami Bekir’in “Unuttum” ve Melih Cevdet Anday’ın “Tanıdık Dünya” şiir kitaplarını da resimleyen Dino, Türkiye’deki birinci şahsî standını 1969’da açtı. Sanatkarın, “Eller, Parmaklar, Acılar, Acayipler, Tedirginler, Domatesler” başlıklı standı 1984’te, “Bu Dünya Sergisi” 1987’de İstanbul’da açıldı. Dino, 1989’da Fransız Kültür Bakanlığının “Sanat ve Edebiyat Altın Şövalye Nişanı” ile ödüllendirildi.
Dino’nun el motiflerinden oluşan bir yapıtı 1993’te Maçka’ya yerleştirildi. Birebir yıl, Dino’yu anlatan “Biçimden Öte” ve “Acıyı Çizmek” isimli kitapları yayımlandı.
Yaşamı boyunca 50’nin üzerinde standa imza atan sanatkara, 1990’da tiroit kanseri teşhisi konuldu.
Abidin Dino, 7 Aralık 1993’te Paris’te vefat etti. Sanatkarın cenazesi daha sonra İstanbul’a getirilerek, Aşiyan’daki aile mezarlığında toprağa verildi.
Usta sanatkarın vefatının akabinde “Kültür, Sanat ve Siyaset Üstüne Yazılar” ismi altında, “Kısa Hayat” hikayesi, “Kel” ve “Verese” isimli oyunları, “Eller”, “Pera Palas”, “Sinan” isimli anlatıları ve 1938-1993 tarihleri ortasında yazdığı yazılar yayımlandı. Güzin Dino da “Gel Vakit Git Zaman-Abidin Dino’lu Yıllar” isimli kitaba imza attı.
Abidin Dino’nun kaleme aldığı eserler şöyle:
Oyun: “Kel” (1944), “Kel-Verese” (1947)
Deneme: “Ölüm mü? Ne Buluş” (2004), “Eller” (2005)
Monografi: “Fikret Mualla” (1980), Ferit Edgü’nün hazırladığı “Kısa Hayat Öyküm” (1996)
Öykü: Tekrar Ferit Edgü tarafından 2002’de hazırlanan, 1934 ve 1940 yılları ortasında yayımlanmış 5 hikayesiyle, yayınlanmamış 3 kısa sinema hikayesinin yer aldığı “Yeditepe Öyküleri”
Anlatı: “Pera Palas” (1994), Ferit Edgü’nün yayına hazırladığı “Sinan” (1996) ve “Ne Hoş Çocukluktu” (2002), “Kızılbaş Günlerim” (2001)
